حجت‌الاسلام والمسلمین محمد هدایتی، استادیار اخلاق دانشگاه معارف اسلامی، 16 خردادماه در نشست علمی «اصول و روش‌های اخلاق در قرآن با تأکید بر پاسخگویی به شبهات اخلاقی در قرآن» به رابطه اخلاق و دین اشاره کرد و گفت: برخی مستشرقین و کسانی که به نقد دین پرداخته‌اند، نوعی تنافر و ناسازگاری میان اخلاق و دین بیان کرده‌اند.
وی ادامه داد: آن چیزی که می‌توان از درون دین به آن تمسک کرد، این است که بین اخلاق و دین ارتباط و پیوستگی وجود دارد و قرآن کریم هم به این رابطه تأکید دارد؛ البته اینها با هم اتحاد ندارند و مستقل از یکدیگرند ولی پیوستگی و رابطه بین آنان وجود دارد و در روایت داریم که اخلاق پیامبر(ص)، قرآن است.
قرآن، روح معارف دینی است
هدایتی بیان کرد: برخی بزرگان حوزه از امام خمینی(ره) نقل کرده‌اند که آیه‌ای در قرآن نداریم که رنگ و بوی اخلاقی نداشته باشد؛ مرحوم حسن‌زاده آملی از علامه طباطبایی نقل کرده است که همه دستورات دینی مرتبه نازله قرآن کریم است و روایات و آموزه‌ها، بدن و روح آن‌ها قرآن کریم است و نسبت قرآن و سایر آموزه‌های دینی مانند روح نسبت به جسم است و اگر قرآن از معارف دینی گرفته شود، مابقی هم مردار خواهد شد.
استادیار اخلاق دانشگاه معارف اسلامی با بیان اینکه ما فقه و عقاید و اخلاق را دارای مرزهای جدا از هم نمی‌دانیم و درهم تنیده هستند، اظهار کرد: یعنی یک کل بهم آمیخته هستند و بین آن‌ها مرزی وجود ندارد که مثلاً به سه دانش تعبیر شود؛ مثلاً در آیه 87 سوره بقره فرموده است: وَلَقَدْ آتَیْنَا مُوسَی الْکِتَابَ وَقَفَّیْنَا مِنْ بَعْدِهِ بِالرُّسُلِ وَآتَیْنَا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّنَاتِ وَأَیَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ أَفَکُلَّمَا جَاءَکُمْ رَسُولٌ بِمَا لَا تَهْوَی أَنْفُسُکُمُ اسْتَکْبَرْتُمْ فَفَرِیقًا کَذَّبْتُمْ وَفَرِیقًا تَقْتُلُونَ ﴿۸۷﴾؛ وقتی پیامبری می‌آمد که مطابق میل و هوای نفستان عمل نمی‌کرد او را تکذیب می‌کردید. در آیه مشکل مقابله با پیامبران در قرآن به عنوان یک امر اخلاقی تلقی شده است. یا در آیات دیگری انگیزه و دلیل کفر با پیامبر(ص)، فسق و آلودگی بیان شده است.
وی ادامه داد: آیه دیگری که بین اینها جمع کرده است، آیه «وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِکُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ سَرِّحُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَلَا تُمْسِکُوهُنَّ ضِرَارًا لِتَعْتَدُوا وَمَنْ یَفْعَلْ ذَلِکَ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ وَلَا تَتَّخِذُوا آیَاتِ اللَّهِ هُزُوًا وَاذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَمَا أَنْزَلَ عَلَیْکُمْ مِنَ الْکِتَابِ وَالْحِکْمَةِ یَعِظُکُمْ بِهِ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ» است که در مسئله عده فرموده بعد از اینکه مدت تمام شد، با همسر خود طبق عرف نیکو رفتار کنید یعنی یک حکم فقهی کاملاً با اخلاق درآمیخته است یا در بحث انفاق می‌فرماید که انفاق کنید ولی طوری نباشد که آن را با آزار و اذیت همراه کنید.
دعوت قرآن به اعتدال
هدایتی با بیان اینکه در قرآن به امر اعتدال و میانه‌ورزی تأکید شده است، افزود: علامه حسن‌زاده آملی از قول استادش بیان می‌کند یکی از جملات قصاری که علامه طباطبایی به کار می‌بردند، این بود که ما کاری مهم‌تر از خودسازی نداریم. ما ابد در پیش داریم و امتداد در ابدیت داریم. چون بناست ملکوت ما در ابد همراه ما باشد، آن چیزی مهم است که باطن ما را ایجاد می‌کند.
وی افزود: برخی مانند عثمان بن مظعون، تصمیم گرفتند گوشه‌نشینی بورزند و فقط عبادت کنند؛ همسر این صحابی نزد عایشه گلایه کرد که همسر من با من کاری ندارد و شب‌ها مشغول عبادت و روزها مشغول روزه و کار است و وقتی خبر به پیامبر(ص) رسید، او را توبیخ کرد که چرا این مسائل را بر خود حرام می‌کنید و زندگی را بر خود تلخ می‌کنید و بعد فرمودند: و من رغب عن سنتی فلیس منی.
میانه‌روی حتی در انفاق
استاد دانشگاه معارف اسلامی گفت: یا در روایت بیان شده است که فقیری نزد پیامبر(ص) آمد و تقاضای خوراکی کرد و حضرت دست او را از خرما پر کردند و فقیر دوم و سوم هم آمد تا خرمای زنبیل تمام شد؛ زن فقیری فرزند خودش را نزد پیامبر(ص) فرستاد و گفت از ایشان چیزی بخواه و اگر چیزی نداشتند بگو پیراهنتان را بدهید و حضرت هم این کار را کرد؛ خداوند آیه نازل و پیامبر(ص) را تأدیب کرد و به راه میانه و متعدل آموزش داد و فرمود: وَلَا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلَی عُنُقِکَ وَلَا تَبْسُطْهَا کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَحْسُورًا.
وی با بیان اینکه خدا در حیطه اخلاق از روش استعانت و توکل و بندگی بهره برده است، اضافه کرد: ابلیس بنا بر ظاهر قرآن کریم از آفریده‌های خداوند است که از دستور خدا نافرمانی کرد و طرد شد؛ بنابر فرمایش امام علی(ع) ابلیس 6 هزار سال خدا را عبادت کرد و عالما و عامدا همه سرمایه ایمانی خود را در اثر استکبار به آتش زد. شیطان در حد وسوسه به انسان نزدیک و پرقدرت و پرکینه است ولی بر او تسلط ندارد.
وی افزود: ممکن است پرسش شود که خدا چرا ما را در یک کارزار سخت و نابرابر در مقابل ابلیس قرار داده است؟ ظاهر امر این است که میدان پیکار، میدان مغلوب‌شدن ما است ولی از آیات و روایات به دست می‌آید که می‌توان از زوایه دیگر خلقت ابلیس را نعمت خدا بدانیم زیرا اگر ما خدا را وکیل قرار داده و از او استعانت بجوییم در این صورت ما با نیرویی در این میدان ورود خواهیم کرد که ابلیس هرگز دارای این قدرت و توان نیست.
وی افزود: یکی از فلسفه‌های خلقت ابلیس این است که روش بندگی و اتصال مدام به پروردگار در ما زیاد شود، به طوری که بفهمیم چاره‌ای نداریم جز اینکه بر خدا توکل و اعتماد کرده و از او مدد بگیریم و او را خدای خود بدانیم. در آیات قرآن هم بر این روش خیلی تأکید شده است از جمله فرموده است: اللَّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَی النُّورِ وَالَّذِینَ کَفَرُوا أَوْلِیَاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ یُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَی الظُّلُمَاتِ أُولَئِکَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ.
مفهوم بندگی
هدایتی بیان کرد: از امام سجاد(ع) نقل است که من از کجا جز به طریق استعانت از تو نجات یابم و بعد فرموده است نه کسی که کار خوب کرد بی‌نیاز از رحمت و استعانت تو است و نه کسی که بدی کرد، از تحت قدرت تو بیرون می‌افتد. بنابراین حقیقت بندگی فقط در نماز خواندن و روزه‌گرفتن و ... نیست بلکه آن است که انسان جز جلب رضایت الهی هیچ هدفی را نداشته باشد و این وابستگی تمام به خدا بندگی نام دارد.
وی افزود: شیخ محمد بهاری از عرفای پیشین توصیه فرموده است که گدایی را از دست مده و در خلوات به تضرع بکوش و دروغین به آن بچسب تا راست شود؛ علامه طباطبایی این روش بندگی را روش ممتاز قرآن می‌داند؛ در المیزان جلد دوم صفحه 355، روش‌هایی که در مورد تربیت اخلاقی گفته شده، گوناگون است و علامه مدعی است یک روش مختص قرآن و ویژه پیامبر(ص) است که در هیچکدام از ادیان و پیامبران قبل چنین روشی را نداریم و این روش، روش رفع است نه دفع یعنی از ریشه اجازه نمی‌دهد رذیله‌ای در وجود انسان ایجاد شود و باقی بماند.
هدایتی تصریح کرد: ایشان در توضیح مطلب فرموده است که اگر کسی فهمید همه عزت و قوت برای خداوند است و همه ملک و آفرینش و همه حمدها برای خداوند است در این صورت به طمع عزت و مال و قدرت و جاه و از ترس غیر خدا از اساس نمی‌تواند کار غیراخلاقی بکند نه اینکه کاری کند و بعد جبران کند.
وی افزود: در آیات قرآن ما با آموزه‌ای برخورد می‌کنیم که می‌فرماید من پروردگار در بین شما حضور دارم، از جمله فرموده است که خدا از آنچه در دل‌های شما است با خبر است یا فرموده است به خدا قرض دهید زیرا به سوی او بازگشت دارید و همه چیز برای شما آشکار خواهد شد و خدا بر همه چیز آگاه و شاهد است.
فعالیت دائمی دوربین‌های الهی
استاد دانشگاه معارف اسلامی تأکید کرد: این نشان می‌دهد دوربین‌هایی مداوماً از سوی خداوند در حال کار است که احساس حضور ما در پیشگاه خدا را به خوبی بیان می‌کند و اینکه عالم، محضر خداست؛ خدا هشدار می‌دهد که الم یعلم بان الله یری. حتی در روایات بیان شده است از اینکه اعمال شما در روز قیامت عرضه شود، خجالت بکشید لذا فرمودند: حاسبوا قبل ان تحاسبوا.
هدایتی گفت: همچنین در روایات داریم که اعمال انسان هر دوشنبه و پنجشنبه بر اولیای دین و امام زمان عرضه می‌شود و آن را می‌بینند؛ البته مکانیسم دیدن اینطور نیست که تصور کنیم برخی امور مانند دستشویی رفتن انسان هم دیده شود، بلکه مدل ارائه تفاوت دارد؛ از علامه حسن‌زاده آملی نقل است که روزی در خانه نسبت به همسر و فرزندان بدخلقی کردم و آنقدر عذاب وجدان داشتم که نتوانستم خانه بمانم و نزد آقاسیدعلی آقای قاضی رفتم و ایشان مرا توبیخ کردند، یعنی یک ولی عادی خدا از این امور با خبر است چه رسد به پیامبر(ص)، ائمه(ع) و...
نظر شما